De motte en ijskelder van Oud Amelisweerd

©: Utrechts Archief

De landgoederen Oud en Nieuw Amelisweerd en Rhijnauwen zijn ontstaan in een bocht van de Kromme Rijn. Opmerkelijk is de heuvel naast het landhuis met daarin een ijskelder. Deze is in onze tijd geschikt gemaakt als overwinteringsplaats voor vleermuizen. 

Een opmerkelijke heuvel

1 'In 1992 heeft er archeologisch onderzoek plaats gevonden of vastgesteld kon worden of deze heuvel een motte geweest zou kunnen zijn. In de heuvel werden echter geen bewoningsresten aangetroffen, maar bestond uit vrij schone aarde. Daaruit kunnen we vaststellen, dat de huidige heuvel vroeger geen motte is geweest, maar in 1808 werd opgeworpen voor de aanleg van de ijskelder.'

1/2 'Een voorloper van de heuvel geeft wel aanleiding om te veronderstellen dat er mogelijk sprake geweest van een ophoging met daarop een stenen huis. Op grond daarvan werd aanspraak gemaakt om als ridderhofstede erkend te worden. Dat kon alleen als er sprake was van een stenen huis en dat moet het geval zijn geweest toen Johan van Renesse, heer van Amelisweerd, Wilp en Wulven, (1505-1553) bezitter was van het huis, toen het, in 't jaar 1537 door de Staten van Utrecht als ridderhofstad was erkend.'

Amelis

1 'Het landgoed Amelisweerd dankt haar naam aan ridder Amelis, die in de dertiende eeuw in dit gebied gewoond heeft. Hij wordt genoemd in een oorkonde uit 1224. Het gebied dat hij in leen kreeg van het kapittel van Oudmunster was een waard. Een waard is een stuk land dat grenst aan een waterloop, in dit geval de Kromme Rijn, en naar dit stuk land noemde Amelis zich: ‘Amelius uten Werde’,  Amelis uit de waard.

Van Amelis is bekend dat hij was getrouwd met een zekere Sophia en vier kinderen had; één zoon die eveneens Amelis heette, en drie dochters, Sophia, Hildegond en Jutta. Amelis wordt in eerste instantie in de oorkonden genoemd bij de bisschoppelijke ministerialen. Dit hield in dat hij geen vrij man was, maar dienst moest verlenen aan de bisschop. In 1235 komt hij voor het eerst voor als ‘Amelis miles de Insula’, ridder Amelis uit de waard. Amelis trad vele malen op als getuige in Utrechtse oorkonden. Verder bezat hij een hoeve te Alendorp. Aan te nemen valt dat hij tot de hogere klassen van de samenleving behoorde. 

Pentekeningen

Op de vroegst bekende afbeelding van Oud-Amelisweerd van C. Pronk (1731), zien we naast het huis een heuvel. Als we de afbeelding uit 1731 vergelijken met de afbeelding uit 1791 door H. Spilman, naar een tekening van J. de Beyer, dan zien we dat de heuvel op de nieuwere afbeelding verdwenen is en dat het huis uitgebreid is in de richting van de eerdere heuvel. Hieruit kunnen we concluderen, dat de heuvel uit 1730 tussen 1730 en 1745 is afgegraven.'

2 'Frederik Ignatius van Bueren (1650-1706) was de bezitter toen het in het rampjaar 1672 Oud Amelisweerd door de Fransen werd verwoest. De verwoeste ridderhofstad zelf werd niet meer herbouwd, maar er kwam wel een kleine nieuwe bebouwing. Het geheel werd in 1725 gekocht door Jacob Johan van Delen die de trapgevel liet slopen en ernaast aan de kant van de Kromme Rijn een breed eenlaags huis bouwde, waarvan fundamenten bewaard zijn gebleven. Rond 1770 liet de nieuwe eigenaar, Gerard Godard Taets van Amerongen, het huidige landhuis bouwen.

Het kan goed zijn dat Pronk in 1731 het huis met de trapgevel nog heeft willen tekenen vooraf aan de sloop.(afb 28) Dat volume past op de zuidwesthoek van het huidige huis.Het huis zelf lijkt te bestaan uit twee vertrekken met het voorste gericht op de Kromme Rijn en het achterste deel met vensters naar het westen. Dat deel staat op de nog bestaande oude kelder met tongewelf, die goed uit de vijftiende of op zijn laatst uit de vroege zestiende eeuw kan stammen. Aan de achterzijde lijkt er een schuur tegenaan gebouwd te zijn, maar het is waarschijnlijker dat het gaat om een keukenaanbouw onder schilddak. Dat deel bevindt zich ter plaatse van de vierkante kelder. De architectonische vormen van het ribloze kruisgewelf op gordelbogen en middenkolom passen met een herbouw na 1672.'

1 'Er moet een andere verklaring voor de functie van de heuvel worden gezocht uit een eerdere periode. Het gebied dat nu met Amelisweerd wordt aangeduid kwam, na de aanleg van de dam, in 1122 vrij voor bebouwing en bewoning. Welk huis heeft in de 13e eeuw op Amelisweerd gestaan? De eerste vermelding was pas in 1224. Het is onwaarschijnlijk dat er in die tussenliggende honderd jaar geen bewoning in het gebied heeft plaatsgevonden. Over mogelijke voorgangers van Amelis is niets bekend. Pas als Amelis de waard in leen krijgt en zich naar deze waard noemt, dan gaat de waard later naar hem heten niet naar één van zijn voorgangers.

Van een motte op Oud Amelisweerd is niets bekend, er zijn in ieder geval geen bronnen uit die tijd bewaard gebleven waarin gesproken wordt over een berg of over een motte op Amelisweerd. Maar dit wil niet zeggen dat er geen motte was. Het is mogelijk dat er een motte-kasteel is geweest dat er niet lang heeft gestaan en dat slechts een teken was van een tijdelijke opleving, waarna het misschien al na Amelis in verval raakte en de bewoners deze omgeving verlieten om in een boerderij te gaan wonen.De hogere status kon niet langer in stand worden gehouden, waarna de bewoners de motte verlieten. Pas in 1395 wordt Amelisweerd weer genoemd in een lijst van leenmannen van het kapittel van Oudmunster.'

Colofon

Adres: Landhuis Oud Amelisweerd, Koningslaan 9, 3981 HD Bunnik

1 Bron: Tieneke Breemhaar, 1993. Historische Kring Tussen Rijn en Lek, TREL 1993 - 01_1/1983 -1 en 1967 - 2

2 Bron: Oud Amelisweerd BHO (Bouw Historische Opname) Bureau Bouwhistorie Architectuurgeschiedenis 

Afbeeldingen: 

Kaart Amelisweerd: Bernard du Roy 1676

Vroegst bekende pentekening, 'Klijn Ameliswaart', ca. 1732 door L.P. Serrurier naar een pentekening van C. Pronk (1731) Utrechts archief, 38007, 201064

H. Spilman, ets, 1791, naar J. de Beijer, omstreeks 1745, R.A.U. T.A. 1168

Referenties

© Tekst: Tieneke Breemhaar © Foto voorblad: Utrechts Archief