`t Goy archeologie deel 2

©: Peter Koch, midden Romeinse tijd boerderij gemengd bedrijf met twee spiekers

Archeologie

Sinds mijn lidmaatschap in 2018 van de Archeologische Werkgroep “Leen de Keijzer” Houten, ben ik er achter gekomen dat mijn geboortedorp ’t Goy een onverwacht rijk en lang bewoningsverleden heeft. Dat heeft vooral te maken met de relatief hoge ligging van het dorp op de Houtense stroomrug. De geschiedenis van ’t Goy vanaf de vroege Middeleeuwen is al eerder onderzocht en beschreven. Mede door diverse archeologische onderzoeken in de omgeving van ’t Goy, vooral sinds 1959, is veel meer informatie over de vroegste geschiedenis van het dorp naar boven gekomen. Ik heb getracht de archeologische gegevens over de IJzertijd en de Romeinse periode zo goed mogelijk samen te vatten, in de verwachting dat de lange bewoningsgeschiedenis van ’t Goy gestalte krijgt. 

De Zure Maat

Al vroeg in de 19e eeuw zijn er bij de locatie ‘De Zure Maat’ bij de kruising Tuurdijk en Hollendewagenweg archeologische vondsten gedaan. Zie 1, Kaartje

In 1839 en 1844 zijn er totaal 5 fragmenten van een gebeeldhouwd Romeins zandstenen grafmonument gevonden. Foto 1 en 2 De fragmenten bevinden zich in het Rijksmuseum voor Oudheden RMO te Leiden. In de directe omgeving van de vondstplaats zijn in de loop der jaren geen sporen van een Romeinse nederzetting gevonden, maar de aanwezigheid van een Romeins huis is niet uit te sluiten. Ook kwam het voor dat Romeinen een herdenkingsmonument langs een doorgaande weg plaatste en in dit geval was de locatie van de vondsten bij de Limesweg, die van Levefanum Wijk bij Duurstede naar Fectio Vechten liep. 

Goyse boerderijvilla uit de Romeinse tijd Tuurdijk zie 2, Kaart

De richting van de Goyse Tuurdijk heeft al vanaf ongeveer 800 na Chr. zijn vorm gekregen toen het deels aangelegd werd als een dwarsdijk tegen het opdringend water van Rijngeulen. De naam Tuurdijk is ontleend aan Tuur een nederzetting. Laak is een oude naam voor een afvoersloot. Al zeker vanaf de IJzertijd is daar continue bewoning geweest. 

In 1959 deed de archeoloog J.E Bogaers onderzoek bij de Westrhenense Hofstad aan de Tuurdijk 18 in ’t Goy zie 2, Kaartje. Hij vond toen resten uit de Romeinse tijd èn de middeleeuwen. Het terrein werd daarna door de Rijksdienst voor Oudheidkundig Bodemonderzoek ROB tot archeologisch rijksmonument verklaard. Foto 3, een vrije impressie

In juni 2003 verrichtte het Archeological Research & Consulting bureau ARC een uitgebreider archeologisch onderzoek. De aanleiding was de afbraak van een schuur die vervangen zou worden door nieuwbouw. Bewoningsresten uit de IJzertijd werden direct op het zand gevonden met een overgang naar Romeinse bewoning. Er werd aardewerk opgegraven uit o.a. de midden en de late IJzertijd. Sommigen hadden duimindrukken of kamgroeflijnen.Foto 5 en 6 Tevens werd aardewerk uit de Romeinse tijd gevonden, zowel inheems al geïmporteerd. Uit de Romeinse tijd is onder andere het gestempelde rode aardewerk terra sigillata gevonden.

De inheemse nederzetting bleef voortbestaan onder de Romeinse heerschappij en ergens in de 2e eeuw was de romanisering zover doorgevoerd dat de bewoners een gefundeerde stenen boerderij in Romeinse stijl bouwden om het gebouw lagen landerijen, stallen, voorraadschuren en onderkomens van personeel.

Men vond fundamenten van blokken breuknatuursteen Grauacke Schiefer uit Duitsland met een breedte van 50 tot 80 cm. Ook werden tufsteen, beschilderd pleisterwerk fresco en dakpannen opgegraven.

Hoewel dit artikel gaat over de vondsten uit de IJzertijd en Romeinse tijd, wil ik de continuïteit op deze plek Tuurdijk 18 in `t Goy even benadrukken. Want uit de vroege Middeleeuwen is een houten waterput opgegraven. De vondsten zijn naar het ROB gebracht tegenwoordig Rijksdienst Cultureel Erfgoed RCE. In verband met de in 1959 ook al gevonden Middeleeuwse sporen gaat men uit van een continue bewoning op die Goyse plek, Tuurdijk 18 in ’t Goy. 

Behalve de Goyse boerderijvilla uit de Romeinse tijd aan de Tuurdijk zijn er ook sporen van Romeinse villa’s gevonden aan de Burgemeester Wallerweg en aan de Molenzoom in Houten; daar is ook een deel van een Romeins zandstenen grafmonument gevonden. Er is een vermoeden dat de boerderijvilla’s betrokken waren bij bevoorrading van het Romeinse leger op Castellum Fectio Vechten aan de Limes grens langs de Rijn. Het is praktisch zeker dat er op de plek van de villa in ’t Goy eerder een houten gebouw heeft gestaan, aangezien men resten van palen heeft gevonden. 

In 2003 deed ARC nog een onderzoek tussen Tuurdijk 16 en 18 i.v.m. graafwerkzaamheden voor de aanleg van een riool. Die werkzaamheden raakten de rand van het bovengenoemde archeologische monument ‘Westrhenense Hofstad’. Bij Tuurdijk 16 is een stuk Romeinse tegel gevonden en verder niets. 

Nederzetting Groenedijkje - Beusichemseweg zie 3, Kaart

Een ander archeologisch rijksmonument is het glooiende terrein tussen het Groenedijkje en de Beusichemseweg: terrein 77b. Vooral vanaf een specifiek deel van het Groenedijkje is te zien dat het terrein relatief hoog ligt. Daar was in de IJzertijd en de Romeinse tijd al bewoning, aangezien het op de stroomrug lag. Aan weerskanten van het Groenedijkje ontstond in de vroege middeleeuwen een nederzetting. Het kreeg de naam ‘Oostrum’, waarschijnlijk omdat het ten oosten van kasteel ‘Ten Goye’ lag. Rond 1600 was deze nederzetting verlaten. Van 1972 tot 1990 zijn er op het bovengenoemde terrein onder leiding van Leen de Keijzer van de archeologische Werkgroep Houten op de geploegde akkers vele raapvondsten gedaan. Dat was mogelijk omdat het archeologische terrein deels diep verploegd werd.

De mooiste vondsten bevinden zich o.a. op de archeologiezolder van het Oude Station van Houten. Een spectaculaire vondst was een dele van een Romeins beeld en wel een mannenkopje van zandsteen. Waarschijnlijk stelt het beeld de God Serapis voor en is het onderdeel geweest van een Romeins graf. Het bevindt zich thans in het Rijksmuseum voor Oudheden ROMO te Leiden. Op de Archeologiezolder in Houten staat een replica. Serapis was een genezende god en tevens God van de landbouw en de onderwereld. Foto 4

Vanaf 1990 stonden er fruitbomen op de akkers van locatie 77b. ondanks dat er toen gegraven moest worden is er helaas geen grootschalig archeologisch onderzoek uitgevoerd. Begin 2020 werden de fruitbomen gerooid en vervangen. Verschillende amateurarcheologen hebben tijdens die werkzaamheden met metaaldetectoren het gebied afgelopen en o.a. kleine bronzen voorwerpen gevonden, waaronder een bronzen fibula mantelspeld. 

De onderstaande aardewerkscherven uit de IJzertijd zijn in de jaren ’70 gevonden in het Goyse terrein 77b. De nagel- en vingerindrukken zie ik als een stille groet van de eerste ‘Goyenaren’. Foto 5 en 6

Kleine nederzettingen

Er was ook een kleine nederzetting ‘Casa Cara’ aan de Nachtdijk zie 4, Kaart en een aan de Kapelleweg zie 5, Kaart. Op de kruising Wickenburghseweg – Tiendweg zie 6, Kaart wordt vermoed dat daar ook Romeinse gebouwen van steen hebben gestaan. Vanaf de IJzertijd tot in de Middeleeuwen is er bewoning geweest tussen de Hoogdijk en de Wickenburghseweg. Dat blijkt uit de vele raapvondsten van begin jaren ’70 die gedaan zijn door amateurs onder leiding van Leen de Keijzer en door een archeologisch onderzoek van het ROB nu RCE in 1995. Hoofdfoto: opgraving van steenoven in 1971 in `t Goy. Rechts Leen de Keijzer van de archeologische werkgroep. Speciaal was de vondst van een bronzen schijf van 9 cm. en een kralenketting uit een Middeleeuws graf. 

In 2011 en 2013 is er door het archeologisch bedrijf RAAP archeologisch onderzoek uitgevoerd aan het Groenedijkje i.v.m. de bouw van een kippenschuur. Er werden geen noemenswaardige vondsten gedaan. 

In 2015 zijn er tijdens een archeologische opgraving Synthegra B.V. aan de Beusichemseweg 138 bij boerderij ‘De Hoogt’ zie 7, Kaart resten aangetroffen uit de late IJzertijd, de vroeg Romeinse tijd en uit de Middeleeuwen sporen van een woonstalboerderij. De vondsten uit genoemde periodes betroffen aardewerk, bot en metaal. Bijzonder was de vondst van een glis; dat is een benen schaats gemaakt van een paardenbot. Tevens waren er paalsporen van spiekers te zien; spiekers waren opslagschuurtjes op poten, waarop granen werden gedroogd en bewaard Foto 7. Ook op deze Goyse plek is al meer dan 200 jaar bewoning. 

In 2019 vond i.v.m. nieuwbouw archeologisch onderzoek plaats bij Tuurdijk 1-3a. daar zijn geen bijzonderheden aangetroffen.

"Hier wordt gewerkt aan geschiedenis, ondertussen vervliegt de tijd onherroepelijk" Vergilius 

Colofon

Auteur: Herman de Korte

Bronnen: 

Website ‘Oud Houten’van Frank Magdelyns

Tuinstra S.J., ARC publicatie nr 95, ‘Een archeologische opgraving op de Westrhenese Hofstad, Groningen 2004

Vos W.K., Bataafs Platteland; het Romeinse nederzettingslandschap in het Nederlanse Kromme Rijngebied. Dissertatie VU Amsterdam 2009. [o.a. blz. 58]

Heijmink Liesert P.M. en  Keijzer de L.M.J., ’t Goy door de eeuwen heen, 1966

Boer G.H. de, Archeologisch bureauonderzoek en inventariserend booronderzoek Tuurdijk 1-3a ’t Goy, 2019.

Hoven E. drs. [Synthegra B.V.] Definitieve opgraving Beusichemseweg 138 ’t Goy, 2015.

Smits J.A.M. en Wttewaall O.J., Houten, Ontstaan en Groei, 1988.

Keijzer de L.M.J., Verslag veldonderzoek door de Historische Kring ‘Tussen Rijn en Lek’van 100 terreinen tussen Houten en ’t Goy [1971 – 1973]. 

Tijdschrift van de Historische Kring ‘Tussen Rijn en Lek’ van december 1981 blz. 9 t/m 52.

Afbeeldingen

Hoofdfoto: Impressie Peter Koch

Archeoweb, RMO Leiden, Flickr, en Herman de Korte

Open Monumenten Dag 2019

Juli 2020

Auteur: Gepensioneerd fysiotherapeut en beeldend kunstenaar, sinds 2018 lid van de archeologische Werkgroep ‘Leen de Keijzer’ Houten

Referenties

© Tekst: Herman de Korte © Foto voorblad: Peter Koch, midden Romeinse tijd boerderij gemengd bedrijf met twee spiekers